Depresja nierzadko
dotyka młodych ludzi, także uczniów szkoły podstawowej. Obniżanie się wieku
pacjentów z depresją jest przede wszystkim wynikiem nasilających się przemian
społeczno-kulturowych i rosnących wymagań wobec młodych ludzi. Szybkie tempo
życia, brak czasu dorosłych na zajęcie się sprawami dzieci oraz obarczanie
pociech coraz większą odpowiedzialnością może sprzyjać zachwianiu ich zdrowia
psychicznego. Dodatkowo obecna sytuacja pandemiczna oraz izolacja młodych ludzi również nie wpływa pozytywnie na ich samopoczucie.
Objawy depresji
Depresja dziecięca lub młodzieńcza jest najczęściej wynikiem
nieumiejętności poradzenia sobie ze szczególnie trudnymi dla niedojrzałej
jeszcze osoby sytuacjami. Poziom frustracji, której uczeń doświadcza, powoduje,
że nie jest on w stanie uporać się ze zmartwieniem czy kłopotem. Odczuwany żal
i ból bardzo wyczerpują oraz w konsekwencji powodują apatię i niemoc. Sytuacja
taka nie pozostaje bez wpływu na jego relacje z otaczającą go rzeczywistością i
niestety dość często poważnie ją komplikuje, doprowadzając do zaburzeń.
Niekorzystna konfrontacja wcześniejszych wyobrażeń z realiami oraz
nieumiejętność przezwyciężenia pojawiających się problemów lub konkretnego
zjawiska traumatycznego zwykle prowadzą do zmiany nastawienia dziecka wobec
samego siebie. W większości przypadków pojawia się mniej korzystny obraz
własnej osoby, a to w konsekwencji może być przyczyną obniżenia samopoczucia
oraz wystąpienia nastrojów depresyjnych.
Sfera zachowań:
- utrzymujące
się apatia, melancholia, smutek i przygnębienie;
- skłonność
do płaczu (szczególnie w przypadku młodszych uczniów);
- słabsze
niż wcześniej przygotowanie do lekcji i ogólne obniżenie poziomu ocen;
- izolowanie
się dziecka od otoczenia, szukanie samotności, unikanie spotkań z
kolegami;
- opuszczanie
lekcji, nieprzychodzenie na wyznaczone dodatkowe spotkania w szkole,
rezygnacja i wypisywanie się z zajęć nieobowiązkowych, z których wcześniej
dziecko chętnie korzystało;
- wycofanie,
zniechęcenie, czasem zamyślenie, pasywność i niepodejmowanie żadnych
inicjatyw lub niechętne angażowanie się w sprawy szkolne, zmuszanie się do
udzielenia odpowiedzi;
- wolne
tempo pracy;
- zachowania
aspołeczne (np. spożywanie alkoholu, stosowanie środków psychoaktywnych
lub innych używek);
- negatywne
nastawienie wobec innych;
- niezdolność
do odczuwania zadowolenia z różnych pozytywnych sytuacji i zdarzeń;
- nierozważne
postępowanie, prowokowanie nieszczęśliwych wypadków;
- zaniedbywanie
swojego wyglądu,
- bezpieczeństwa,
perspektyw na przyszłość;
- niekiedy
próby samookaleczeń (nagle pojawiają się blizny);
- brak
sił na mobilizowanie się do wysiłku nie tylko intelektualnego, ale także
fizycznego, na przykład podczas zajęć sportowych;
- próby
mobilizowania ucznia do aktywności nie przynoszą zadowalających
rezultatów.
Objawy somatyczne:
- zaburzenia
snu – zwiększona potrzeba snu lub niedosypianie, niekiedy nadmierna
senność w ciągu dnia, w szkole uczeń jest zmęczony, niewyspany, spóźnia
się na pierwsze lekcje;
- zaburzenia
łaknienia – nadmierne jedzenie lub odmawianie przyjmowania posiłków,
dziecko nie odczuwa smaku i przyjemności jedzenia, w związku z tym nie
przynosi drugiego śniadania, rezygnuje z posiłków w stołówce szkolnej,
typowy może być także spadek masy ciała;
- zaburzenia
dotychczasowego rytmu i aktywności ucznia – na przykład rano jest mu
trudno zmusić się do wysiłku (dziecko nie robi notatek podczas lekcji lub
robi je z wielkim trudem, jest rozkojarzone, nieaktywne), a po południu
może wyglądać to znacznie lepiej;
- wahania
nastroju (gorsze samopoczucie rano i zmniejszenie nasilenia objawów
wieczorem);
- występowanie
częstych skarg na dolegliwości somatyczne: biegunki, zaparcia, bóle głowy,
brzucha, kołatanie serca;
- w
wyniku utrzymującego się stresu osłabienie odporności organizmu i
pojawienie się objawów różnorodnych chorób, np. alergia, atopowe zapalenie
skóry lub inne.
Sfera funkcji poznawczych:
- niezdolność
do skupienia uwagi podczas pracy na lekcji;
- spowolnienie
reakcji;
- brak
sił na mobilizowanie się do wysiłku intelektualnego;
- brak
motywacji do nauki, który nie ustępuje mimo podejmowania prób wsparcia.
Sfera psychiczna:
- spowolnienie
myślenia;
- poczucie
winy, powracanie do dawnych błędów, złych wyborów życiowych;
- niski
poziom samooceny;
- brak
wiary i niezadowolenie z siebie, przekonanie o własnej bezwartościowości,
poczucie bezsilności;
- pesymizm,
obojętność, poczucie beznadziejności;
- niezadowolenie
z życia, poczucie bezsensowności własnego życia oraz
bezcelowości istnienia, brak nadziei na przyszłość;
- myśli
samobójcze (np. uczeń mówi, że chciałby nieistnieć, niestraszne mu są
wypadki, kataklizmy, temat śmierci pojawia się nie tylko w wypowiedziach
ustnych, ale też w pracach pisemnych, rysunkach, innych wytworach
plastycznych itd.).
Przyczyny depresji
Aby skutecznie zapobiegać depresji, należy poznać możliwe przyczyny jej
występowania. Przyczyn należy szukać m.in. w uwarunkowaniach biologicznych i
społecznych (rodzina, szkoła, grupa rówieśnicza).
Depresja obserwowana u ucznia może wynikać z nieprawidłowego funkcjonowania
ośrodkowego układu nerwowego na poziomie komórkowym czy białkowym. Wśród
czynników powodujących chorobowy stan pogorszenia nastroju szczególnie ważną
rolę odgrywa również czynnik genetyczny. Stwierdzono bowiem, że depresja dotyka
często dzieci rodziców, którzy w ich wieku sami na nią cierpieli. Częściej tę
dolegliwość stwierdza się u innych członków rodzin chorych dzieci.
O wystąpieniu depresji w dużej mierze decydują także pewne skłonności
tkwiące w osobowości dziecka. Można je zaobserwować jeszcze przed wystąpieniem
stanu chorobowego. Depresji sprzyjają bowiem pewne predyspozycje, które młodzi
ludzie zdradzają podczas interakcji z innymi w różnorodnych zdarzeniach i
sytuacjach. Uczniowie potencjalnie zagrożeni melancholią to jednostki z
zaburzeniami myślenia i wiedzy o samym sobie. Dzieci takie charakteryzuje
negatywny obraz własnej osoby, niewiara w swoje umiejętności, obniżenie
wartości osobistych doświadczeń oraz postępowania, pesymizm w spojrzeniu na
przyszłość. Osoby skłonne do depresji oceniają negatywnie nie tylko własne
postępowanie i wysiłki, ale też nie dostrzegają dla siebie szans na osiągnięcie
sukcesu. Przyszłość w ich rozumieniu nie przyniesie im żadnych pozytywnych
zmian. Jeśli uczeń z zaburzonym obrazem wiedzy o sobie samym dodatkowo staje w
obliczu trudnych dla siebie okoliczności i sytuacji, odczuwa silne napięcie i
lęk.
U dziecka w wieku szkolnym umiejętności rozwiązywania problemów życiowych
dopiero się kształtują. Na uczniów wrażliwych ogromne tempo przemian,
zachwianie dotychczasowego porządku, a także brutalność świata wywołują
przeżycia, z którymi nie potrafią sobie poradzić. Zakłócenie obrazu własnej
osoby oraz utrzymywanie się sytuacji problemowej często powodują zagubienie,
brak orientacji, bezcelowość. Złe doświadczenia oraz osamotnienie wśród innych
wywołują poczucie bezsensu życia oraz ogólną niechęć egzystencjalną, a
utrzymujący się stan napięcia i niemocy może w konsekwencji doprowadzić do
myśli depresyjnych, w tym także samobójczych.
W zakresie czynników społecznych podłoża depresji należy doszukiwać się w
jednym z trzech podstawowych środowisk wychowawczych ucznia: rodzinie, szkole
lub grupie rówieśniczej. Czynniki tkwiące w tych środowiskach mogą występować
niezależnie od siebie, ale też mogą wystąpić łącznie lub wzajemnie się
przenikać.
Dodatkowym czynnikiem sprzyjającym depresji jest lęk przed pójściem do
szkoły. Dziecko mające problem w szkole często czuje się bezradne, bywa, iż
ukrywa się ze swoim problemem nawet całymi miesiącami. U wielu dzieci rozwija
się wówczas lęk przed konkretnymi sytuacjami, a z czasem w ogóle przed pójściem
do szkoły. Spadek motywacji do nauki, a także długotrwały stres wywołujący
niechęć do szkoły powodują zamykanie się dziecka w sobie. Staje się ono smutne
i przygnębione.
Innym czynnikiem wpływającym na stany depresyjne uczniów są wymogi systemu
postawione młodym ludziom. W obecnym procesie edukacyjnym nastawionym na
wysokie wyniki szkół i kreowanie najlepszych niemalże od najmłodszych lat wielu
uczniów sobie nie radzi. Przy ciągle rosnących wymaganiach już spora część
dzieci na poziomie szkoły podstawowej ma trudności z ich sprostaniem.
Jak wspierać w szkole ucznia z depresją
Jeśli obniżenie nastroju ucznia zakłóca jego dotychczasowe funkcjonowanie i
nie ustępuje mimo upływu czasu, takiego stanu nie wolno lekceważyć. Trwający
długo okres smutku, apatii i wycofania może oznaczać, iż dziecko jest w
depresji, a taki stan wymaga już starannie przemyślanej pomocy.
Działania profilaktyczne kierowane do uczniów:
- zapewnienie im poczucia
bezpieczeństwa zarówno fizycznego, jak i emocjonalnego;
- kształtowanie poczucia własnej
tożsamości i przynależności;
- uczenie pozytywnego myślenia i
wiary w siebie;
- uczenie prawidłowych relacji z
innymi m.in. poprzez treningi umiejętności społecznych i ćwiczenia
właściwej komunikacji interpersonalnej;
- rozwijanie umiejętności
pokonywania trudności;
- ćwiczenie z nimi technik
radzenia sobie z różnorodnymi sytuacjami życiowymi, w tym także trudnymi
(tu bardzo ważne są m.in. asertywność, umiejętności mediacyjne, zachęcanie
do uzewnętrzniania tego, co się czuje np. poprzez zwierzanie się,
przyzwolenie na opowiadanie, okazywanie emocji z poszanowaniem innych,
umiejętność wyrażania własnych potrzeb);
- wzmacnianie ich poczucia
wartości w różnorodnych sytuacjach szkolnych, ale też w trakcie specjalnie
zorganizowanych w tym celu zajęć profilaktycznych; rozwijanie u nich
samokontroli – samooceny, autowzmacniania;
- wskazywanie na pozytywne wzory
osobowe oraz autorytety, mogą nimi być rodzice, nauczyciele (szczególnie w
przypadku młodszych uczniów) lub pozytywni koledzy, koleżanki, bohaterowie
literaccy, sportowcy, aktorzy (w odniesieniu do młodzieży);
- uczenie planowania działań;
- wykorzystywanie technik
relaksacyjnych,
- podejmowanie prób modyfikowania
warunków oraz sytuacji wywołujących depresję lub powodujących pogorszenie
nastrojów zagrożonego problemem ucznia.
Zanim uczeń zostanie poddany leczeniu, pierwsze wsparcie powinien otrzymać
w szkole u wychowawcy, pedagoga lub psychologa. To oni wstępnie (w porozumieniu
z rodzicami) powinni zadbać o stan psychiczny dziecka. Są najbliżej ucznia,
więc łatwo mogą:
- zapewnić
mu szczególną opiekę,
- organizować
częste spotkania,
- objąć
go dyskretną obserwacją,
- zachęcić
go do rozmów,
- monitorować
jego postępy w nauce, relacje z kolegami, sytuację rodzinną.
Spotkania wspierające i rozmowy indywidualne z uczniem w depresji w szkole
powinny być prowadzone przez osobę, do której dziecko ma zaufanie. Praca
indywidualna dotykająca emocji i osobistych przeżyć wymaga od prowadzącego
wyjątkowych predyspozycji. Ważne są tu przede wszystkim takie cechy, jak:
empatia, delikatność, takt i wyczucie, umiejętność skupienia uwagi na tym, co
mówi uczeń. Podczas prowadzenia rozmowy natomiast w żadnym wypadku nie można
okazywać zdenerwowania, pośpiechu i dezaprobaty dla trudnych odczuć wychowanka.
Uczeń w depresji ma do czynienia w szkole z różnymi wymaganiami stawianymi
przez poszczególnych nauczycieli. Oczekiwania dotyczą zarówno wywiązywania się
z obowiązków szkolnych, jak i zachowania. Warto, by nauczyciele porozumieli się
w kwestii egzekwowania i oceniania wiedzy, w sytuacji gdy uczeń jest w złym
stanie emocjonalnym i ma problem ze zmobilizowaniem się do jakiegokolwiek
wysiłku. Między zaburzeniami emocjonalnymi a osiągnięciami szkolnymi dziecka
istnieje sprzężenie zwrotne. Zaburzenia emocjonalne pogarszają zdolność uczenia
się, natomiast trudności w uzyskiwaniu osiągnięć szkolnych są powodem zaburzeń
emocjonalnych.
Nauczyciele muszą pamiętać, że w przypadku ucznia w kryzysie trzeba robić
wszystko, by wymagania edukacyjne nie były dodatkowym problemem, a wręcz
przeciwnie – mogły stawać się nawet czynnikiem ochronnym. Zdarzają się bowiem
przypadki poprawy nastroju, gdy młody człowiek osiąga konkretny sukces w nauce.
Poziom lęku ucznia można zmniejszyć, stosując odpowiednie metody pracy i
indywidualizując pracę dziecka z danego przedmiotu. Pomocne będzie jasne określenie
przez poszczególnych nauczycieli oczekiwań względem ucznia, dostosowanie
wymagań do realnych na dany moment możliwości ucznia oraz stopniowanie zadań do
opanowania zarówno pod względem ilości, jak i skali trudności.
Oddziaływanie klasy
Brak aktywności i wycofanie się ucznia z depresją mogą nie sprzyjać
realizacji różnorodnych zadań proponowanych nie tylko przez nauczyciela, ale
też inicjowanych przez kolegów z klasy. Uczeń z depresją niechętnie włącza się
w życie klasy oraz relacje z innymi, dlatego z czasem może pozostać osamotniony
i bezradny. Zadaniem pedagogów jest takie aranżowanie sytuacji wychowawczych,
by młody człowiek w kryzysie nie został odrzucony przez rówieśników i miał
szansę na przeżycie radości oraz satysfakcji z podejmowanych działań. Nie
należy więc zniechęcać się apatią ucznia, lecz w miarę możliwości zachęcać go
do podejmowania różnorodnych ról w klasie szkolnej, np. odpowiedzialność za
gazetkę klasową, udział w przygotowaniach imprez klasowych, wycieczki czy
biwaku. Ważne jest, by uczeń odczuwał, że bez jego udziału realizacja
określonych zadań nie jest możliwa.
Zajęcia grupowe szkolne i pozalekcyjne
Do celów terapeutycznych dzieci i młodzieży z depresją można skutecznie
wykorzystywać różne zajęcia szkolne, nie tylko lekcyjne, np. zajęcia sportowe,
taneczne, teatralne, wokalne. Dostosowana do potrzeb ucznia organizacja wolnego
czasu, praca w kołach zainteresowań czy grupach zadaniowych stwarza możliwości
odwołania się do najbardziej cennych elementów jego osobowości. Przyciągnięcie
uwagi wychowanka z depresją i włączenie go w nurt życia społecznego wpływają
nie tylko na poprawę kontaktów z rówieśnikami i dorosłymi, ale też rozbudzają
jego inicjatywę. Młody człowiek dostaje szansę na rozwinięcie w sobie nowych
umiejętności, poczucie odpowiedzialności za siebie i innych, nauczenie się
wykonywania zadań społecznych. Może także spojrzeć na siebie w innym świetle, a
co najważniejsze ma możliwość podwyższenia swojej samooceny.
Pomoc specjalistów jest niezbędna
W przypadku obserwowania depresji u ucznia wspierające działania szkoły są
niezbędne, ale niestety najczęściej niewystarczające. Głębokość przeżywanego
smutku i jego utrzymywanie się mimo upływu długiego czasu powinny być
sygnałem dla dorosłych, że wskazana jest wizyta u specjalisty. Nieleczona
depresja nie tylko wpływa niekorzystnie na ogólny stan zdrowotny jednostki
(spadek odporności, wystąpienie chorób somatycznych), ale także poważnie
zakłóca jej funkcjonowanie społeczne. Rodzice mogą przeoczyć problem, więc to
najczęściej na szkole spoczywa obowiązek zawiadomienia ich o wstępnej diagnozie
oraz pokierowania ucznia do specjalistycznych form pomocy i wsparcia. Tylko
szybka reakcja oraz wielopłaszczyznowa pomoc pozwolą uczniowi wrócić do stanu
równowagi, a także da mu szansę na uniknięcie niekiedy tragicznych i
nieodwracalnych skutków.
